אידישע וועלט פארומס

ר' שמחה, איר זענט נאך דא?

אזוי ווי עס איז אין די היינטיגע פרשה, וועל איך בשייכות צו די תגובה אייערע מעתיק זיין נאך א שטיקל רמב"ן.

בן אוני - בן צערי. בנימין, נראה בעיני לפי שהוא לבדו נולד בארץ כנען שהוא בנגב, כשאדם בא מארם נהרים, כמו שאמר בנגב בארץ כנען (במדבר לג מ), הלוך ונסוע הנגבה (לעיל יב ט), בנימין, בן ימין, לשון צפון וימין אתה בראתם (תהלים פט יג), ולפיכך הוא מלא. לשון רש"י:

ולא הבינותי זה שתהא ארץ ישראל דרומית לארם נהרים, שהרי ארם מזרחית לארץ ישראל, כדכתיב (לעיל כט א) וילך ארצה בני קדם, וכתיב (במדבר כג ז) מן ארם ינחני בלק מלך מואב מהררי קדם, ויעקב עבר הירדן שהוא למזרחה של ארץ ישראל והיה חוזר דרך אדום שהוא בדרום ארץ ישראל, נמצא ארם מזרחית דרומית לארץ ישראל וארץ ישראל לצפונה:

אבל אם נולד בתחום בית לחם אפרתה שהוא בארץ יהודה, כדכתיב (שופטים יט ב) בית לחם יהודה, וכתיב (מיכה ה א) ואתה בית לחם אפרתה צעיר להיות באלפי יהודה, הנה הוא בדרומה של ארץ ישראל, והנה בין בית אל ובין בית לחם אפרת נולד:

ואם המקום בהר אפרים, הרי הוא בצפונה של ארץ ישראל, כדכתיב (יהושע יח ה) יהודה יעמוד על גבולו מנגב ובית יוסף יעמדו על גבולם מצפון, ואם בחלקו של בנימין גם כן אינה בדרום, דכתיב ויהי להם גבול לפאת צפונה. ומכל מקום אין טעם לקרותו בן דרום:

וואס מיר ווינדערט אין דעם רמב"ן איז, אז ווי איז מעגליך צו זאגן אז ארם נהריים, חרן וכו', איז בגבול דרומית מזרחית, במקום ווען פון אלע מקומות איז קלאר משמע אז דאס איז ערגעץ אויבן (מזרח ארויף) טיף אויף צפון זייט, בגבול מזרחית צפונית.

דאס זעלביגע איז מיר שוין באמת שווער געווען אויפן רמב"ן אין פר' ויצא, דארט ביי די סולם רש"י וואו ער איז מחולק מיט רש"י'ן און בתוך דבריו דארט איז אויך משמע אז ער האלט אז חרן איז ערגעץ אונטן ביים גבול מזרחית דרומית.

נאך מער, דער רמב"ן זעלבסט אין סוף פר' נח, ווי ער לאזט זיך אריין אין א לענגערן שמועס פונקטליך וואו אברהם אבינו איז געבוירן, איז משמע אז ער האלט ווי דער אנגענומענער מיינונג אז חרן איז בגבול צפונית מזרחית.

טא, וואס גייט דא פאר?

וי זרח לו השמש

עיין ברא"ם סוף ויצא ד"ה מלאכים של א"י באו לקראתו וכו'
ער פרעגט זייער ענדליך צי דיין קשיא, אויף דעם רמב"ן וואס די האסט ברענגט.

כ'האב נישט קיין צייט און געדולד יעצט מעתיק זיין זיינע ווערטער

דער רא''ם איז איגענטליך א המשך צו זיינע ווערטער אנהויב פרשת לך לך ובעוד מקומות, וואו ער נעמט זיך אן פאר רשיה''ק'ס שיטה לגבי מקום לידת אברהם, וואו איז אור כשדים, און וואו איז חרן.

הרב ר' זרח, איך האב נישט איצט אדורכגעלערנט דעם רמב''ן סוף נח, אבער איבערבליקענדיג זע איך נישט אזוי.

ע''פ חשבון פון די פסוקים אין די פרשיות פון חוקת בלק מטות מסעי קומט אויס אז מדין איז אויף מזרח פון א''י נעבן מואב מצרים איז אויף דרום א''י ווי עס ווערט אסאך מאל אראפגעברענט אין רש''י על התורה

עניינא דיומא ר' מיללער עפעס חידושים אין די סדרה?

farshlufen האט געשריבן: עניינא דיומא ר' מיללער עפעס חידושים אין די סדרה?

גיב א קוק פון וואס א פאר'יתומ'ט דור מיר רעדן דא, אמאל ווען עס איז געווען בית מדרשינו בנוי לתלפיות על בני היכלו ומכונו, ווען עס האט מאיר געווען און מזריח געווען אורו של זרח דבי פלפולא, ווען ר' שמחה האט אונז מהנה געווען בגודל בקיאותו בחכמת הגיאוגרפיה וידיעותיו בספרי קודש המבארים את גבולות ארצינו הקדושה, ווען אונזער געערטער לערער און פראפעסאר הער יידישיסט האט משפיע געווען מנועם אמרותיו מיט א געוואלטיגע סבלנות און זעלטענע אריכות ופרשנות אז אפי' אנשים כערכינו זאלען קענען פארשטיין ווי אשרי יושבי, ווער איז דאן דען בכלל פאראינטערסירט געווען צו הערן מינאי הקטן אשר קטנם של אלו עבה ממתני.

ומעת חסרנו כל אלה, אין לנו לא זרח ולא בני היכלא, וערבה כל שמחה וניטל כבוד מבית ה'יהודי', קומט מען צו מיר מיט אזא שאלה, רבוש"ע די געגועים זענען דאך מורא'דיג; די חדות התורה, די ריתחא דאורייתא, די תענוג רוחני, שבת משוש לבנו, מיר זענען מתפלל השיבה זרחינו כבראשונה ובני היכלנו כבתחלה, עס זאל שוין זיין ל'יהודי'ם היתה אורה וששון ו'שמחה' ויקר.

דאס איז כעין נעלה את ירושלים על ראש שמחתי, אבער נישט לערנען איז דאך אויך נישט קיין אפציע, מוז מען זיך באגנוגען מיט די היינטיגע כלים, סוף כל סוף האבן מיר דאך נאך אזאנע ריזען ווי מרן מפארשלאפען הי"ו ואתו עמו מייסדינו ומחולל קרטשמינו הרב קרעמער שליט"א ושאר החברים הנקובים בניקיתם, לאמיר זיך טאקע א וואורף אריין טאן בים התלמיד אשר ארוכה מארץ מדה ורחבה מני ים, ובזכות עסק ופלפול התורה יתקיים בנו מקרא שכתוב עץ חיים הוא למחזיקים בה, אורך ימים בימינה ובשמאלה עושר וכבוד, רפאות תהי' לבשריך ויבא כמים בקרבינו וכשמן בעצצמינו
-

נישט לאנג צוריק האבן מיר געלערנט די גמ' אין נדרים דף כ"ב ע"א, ווי די גמ' איז מאריך בגנות מדת הכעס און די גמ' פארציילט א מעשה נורא אז ווען עולא איז ארויף אויף אר"י האט ער געזוכט א שיירא מיט וועם ער קען זיך צוטשעפען, האט ער געטראפן צוויי אידן 'מבי חוזאי' אינמיטן וועג האט זיך איינער פון די צוויי אויפגערעגט אויפן חבר און -נישט מער און נישט ווייניגער- 'קם חד שחטיה לחבריה!'
נאך די ארבעט פרעגט דער רוצח דעם עולא 'יאות עבדי?' (איך האב גוט געטאן?) און עולא האט דאך געזעהן מיט וועם ער האט דא צוטאן, זאגט ער אים 'אין' (יא, גוט האסטו געטאן, אויס מורא אז ער איז נעקסט אויב גוט ער נישט זיין הסכמה) און ער האט אים געוויזען שטיצע 'ופרע ליה בית השחיטה' (ער האט צושפרייט דעם מקום השחיטה 'שימות מהר').

אנקומענדיג קיין אר"י האט ער זיך געטראפן מיט זיין צוקונפטיגער רבי צו וועם ער איז געגאנגען דאס איז געווען ר' יוחנן דער מרא דירושלמי, האט עולא געפרעגט ר' יוחנן צו ער האט חלילה נישט עובר געווען אויף החזקת ידי עוברי עבירה מיט די שטיצע וואס ער האט געגעבן פאר דעם קאלטבלוטיגען מערדער, האט אים ר' יוחנן בארואיגט און געזאגט 'נפשך הצלת' (דאס הייסט אז משום פקוח נפש איז דאס געוויס מותר).

אבער ר' יוחנן האט זיך זייער געוואונדערט אויף דעם אינצידענט 'מכדי כתיב ונתן לך שם לב רגז' און ווי די מפרשים זענען מסביר אז די תוכחה וואס זאגט אן דעם 'לב רגז' איז דוקא 'שם' דארט אין חוץ לארץ, ממילא ווי קען דאס זיין אז איינער זאל קומען לידי כעס אזש ביזן הרג'ענען א מענטש אויב איז ער שוין געווען אין ארץ ישראל טעריטאריע? אויף דעם ענטפערט אים עולא 'ההוא שעתא לא עברינן ירדנא' ווען די שחיטה איז פארגעקומען זענען מיר געווען נאך מעבר הירדן, ע"כ תוכן דברי הגמ'.

זאגט די ר"ן בד"ה וההוא שעתא וז"ל; ועבר הירדן לא נתקדש להבאת העומר ולמקצת קדושות' דאס איז דאך הפלא ופלא, קדושת ארץ ישראל איז נישט נאר אן הלכה'דיגע שאלה, עס איז ממש משנה דעם טבע אזוי ווי די באקאנטע ירושלמי פון לקל גומר עלי, וואלטן ווען חז"ל אנגענומען אז קדושת אר"י איז נוהג אין עבר הירדן לכל הדינים, וואלט אזא זאך נישט געקאנט פאסירען, דער מערדער וואלט נישט געקענט קומען צו אזא כעס, וויבאלד אויף געוויסע הל' איז עבר הירדן נישט נתקדש געווארן דאן איז דא די קללב פון 'ונתן לך שם לב רגז' און דאס ארגסטע קען פאסירען רח"ל, נורא נוראות.

-

פארשלאפן, עפעס חידושים אין די סוגיא?

נו הרב מיללער, אז די ווילסט דוקא א חידוש, וועל איך דיר ווייזען א סתירת הר"ן.

דער ר"ן וואס די האסט געברענגט דא און נדרים זאגט אז פון עבר הירדן קען מען נישט ברענגען דעם עומר ווייל עס איז נישט נתקדש געווארען דערויף.

און מסכת ראש השנה דף י"ג ע"א פרעגט די גמרא ווען יודען זענען אריין קיין ארץ ישראל יענעם ערשטען פסח, אויפען עומר מהיכן הקריבוהו

וזה לשון חידושי הר"ן על מסכת ר"ה דף י"ג ע"א ד"ה מהיכן הקריבוהו

וא"ת דלמא מעבר הירדן מחלק בני גד ובני ראובן שנטלו בראש, י"ל דעמר מצותו להביאו מיהודה ואינו נראה לומר שעומר ראשון היה שלא כמצותו

פון דעם ר"ן און ר"ה ווייסט אויס אז מעקען יא ברענגען פון עבר הירדן, נאר עס איז נישט לכתחילה און זיי האבען נישט געוואלט ברענגען דאס ערשטע מאל אויף א בדיעבד אופן.

וצע"ג

פארשלאפן, זייער חשוב,
קיימת דבריך של שוב אשיב,

איך האב נאכגעזאגט נאכאמאל דעם ר"ן פאר מיין טאטען זז"ג און שטארק, פארגאנגענעם שב"ק, האט ער מיר תיכף מעורר געווען אז מ'זעהט פאריגע וואך ביי די פרשה פון ערי מקלט 'אז יבדיל משה שלש ערים' אז מ'האט בעבר הירדן מבדיל געווען דריי שטעט פאר די ערי מקלט, וכנגדן האט מען אין אר"י אויך מבדיל געווען דריי שטעט (אויסער די 42 שטעט ערי הלוים ומגרשיהם) זאגט רשיה"ק:

את שלש הערים וגו' - (מכות שם) אף ע"פ שבארץ כנען ט' שבטים וכאן אינן אלא שנים וחצי השוה מנין ערי מקלט שלהם משום דבגלעד נפישי רוצחים דכתיב (הושע ו) גלעד קרית פועלי און עקובה מדם

אויב אזוי איז דאך בפשטות דאס געווען עולא'ס תירוץ אז וויבאלד ער איז נאך געווען מעבר הירדן דנפישי רוצחים איז די קשיא נישט שווער, אבער אה"נ עס האט נישט מיט די פסוק פון די תוכחה פון 'ונתן לך שם לב רגז' וצ"ע פארוואס דער ר"ן האט דאס נישט געוואלט לערנען, עס איז דאך א גמ' אין מכות.

אקורשט האב איך געזען אין חומש גור ארי' עם הגהות הרב ..... צום סוף פון חומש במדבר האט ער געשטעלט א מאפע פון גבולות הארץ וואס סעפאוסיפליך דארף עס זיין לויט שיטות רש"י, אבל דא עקא אז ער מאלט אראפ דעם "ואדי אל עריש" אלס נחל מצרים וואס שטימט לכאורה נישט מיט שיטת רש"י וואס זאגט קלאר אז נחל מצרים איז דער נילוס.

היינט פארטאגס אקלע לידי דעם קונטרס מפות פון ר' דן שווארץ, איך האב מיך געריבן די אויגן ווער עס האט דאס געשריבן:

העיר לבוא חמת שקיימת היום במקום שהגבול נפגש עם הדרך הנ"ל, היא עיר חדשה, נבנתה ע"י בני ישראל אחרי כיבוש ארץ ישראל.

farshlufen האט געשריבן: אבל דא עקא אז ער מאלט אראפ דעם "ואדי אל עריש" אלס נחל מצרים וואס שטימט לכאורה נישט מיט שיטת רש"י וואס זאגט קלאר אז נחל מצרים איז דער נילוס.

דער רש"י קען מען אפשר פארענטפערען אז ער האט נישט געמיינט דער נילוס וואס מיר ריפען היינט Nile River

דער נילוס וואס מיר ווייסען היינט האט פארשידענע צווייגען וואס גיבען צי וואסער צו דעם גרויסען נילוס.
די גרעסטע tributories זענען דער ווייסע נילוס און דער בלויע נילוס (White Nile and Blue Nile)
און דער אור אלטער פארגאנגענהייט איבער דריי טויזענט יאהר צירוק, איז געווען א נחל וואס האט אויך צישטייער געגעבען וואסער צום נילוס און דאס איז געווען דער Pelusian arm וואס דאס איז געווען דער גאנץ מזרח'סטער טייך וואס איז אריין געפליסט אונעם גרויסען נילוס. מיט דער צייט האט עס זיך אויסגעטריקענט און פארדעקט געווארען מיט זאמט אזוי אז מען זעהט עס נישט . (היינט האבען עס שוין די ארכיאלאגען געטראפען)
דער חלק איז געווען לעבען דער שטאט 'פליסין' וואס עס איז געלעגען אויפען מעדיטרעיניען ים בערך און מיטען פונעם מדבר סיני.

עס קען זיין אז רש"י האט דאס געמיינט ווען ער האט געשריבען נחל מצרים זה נילוס.
אבער עס בלייבט נאך אלטץ דיין הערה אז דאס איז נישט דער וואדי-על-אריש, ווייל דער וואדי איז מער צו מזרח צו

לאור דעם שמועס איבער די גבולי השבטים אין אונזער אויסערגעווענליכן הערליכן תכלת שמועס, ברענג איך ארויף אט דעם אשכול.

farshlufen האט געשריבן: היינט פארטאגס אקלע לידי דעם קונטרס מפות פון ר' דן שווארץ, איך האב מיך געריבן די אויגן ווער עס האט דאס געשריבן:

העיר לבוא חמת שקיימת היום במקום שהגבול נפגש עם הדרך הנ"ל, היא עיר חדשה, נבנתה ע"י בני ישראל אחרי כיבוש ארץ ישראל.

וואס האט דיך געמאכט רייבן די אויגן דא?
וואס איך האב שוין לאנג געטראכט איבער דעם טיורם " לבואחמת" אז אין אסך פסוקים ווערט דאס אנגערופן בלויז "חמת", קען זיין ס'יז געווען א ספעציעלער וועג וואס פירט צו חמת און דאס איז גערופן געווארן "לבוא". נישט מוכרח.

שוועמל, ווער עס שרייבט אחר כיבוש וכו', עס פאסט נישט פאר אזא גאטונג איד ווי אים.

ווי אזוי טייטשסטו "בואכה"?

scy4851 האט געשריבן:

זארעכפעפער האט געשריבן: ב] בשייכות צום נחל מצרים:
2] די פלא איז אויף רש"י. ווייל סיי אין פרשת מסעי און סיי אין יהושע באצייכנט ער דעם נחל מצרים אלס דעם נילוס, וואס דאס איז טיף אריין אין מצרים, און ער זאגט אפילו אז דער נילוס איז מחלק בין ארץ ישראל למצרים. לפי"ז קומט אויס אז די אידן האבן גאר געארבעט שווער אין מצרים אדער אין ארץ ישראל?... וואו איז פיתום ורעמסס?

ר' זרח שליט"א

בנוגע דיין פליאה'דיגע הערה אויף רש"י פרשת מסעי אז נחל מצרים איז דער נילוס.

עיין ברדב"ז און רמב"ם הלכות תרומות פרק א' הלכה ז' וז"ל שם ..עד נחל מצרים הנקרא ואד אל עריש, ומי שאומר נחל מצרים הוא נילוס טועה הואעכ"ל

איך האב און שטוב א קליין קונטרס 'בצאת ממצרים' דער מחבר איז ר' דן שווארץ פון ירושלים דער מחבר פון א ספר אויף שילוח הקן. (דאכט
זיך מיר עס הייסט קן ציפור) ער איז מבאר אויף אן אינטערעסאנטען אופן אז דער ואדי אל עריש הייסט נילוס (און וואס ער זאגט דארט מאכט
סענס, בל"נ איך וועל שטעלען זיינע דיבורים) און רש"י קען שטומען מוט רב סעדיה גאוןס טייטש.


(אגב דער רמב"ם זאגט דארט אז עולי מצרים האבען נאר מחזיק געווען ביז עכו.)

.עיין בשות רדב"ז חלק ט' סימן ב'אלפים ר"ו שכתב כי רש"י מעולם לא סבר שנחל מצרים הוא הנילוס ובדבריו שכתב "ואם הי' רוצה ני' מעבירם את הנילוס" כונתו לצד צפון.

מיללער האט געשריבן: נישט לאנג צוריק האבן מיר געלערנט די גמ' אין נדרים דף כ"ב ע"א, ווי די גמ' איז מאריך בגנות מדת הכעס און די גמ' פארציילט א מעשה נורא אז ווען עולא איז ארויף אויף אר"י האט ער געזוכט א שיירא מיט וועם ער קען זיך צוטשעפען, האט ער געטראפן צוויי אידן 'מבי חוזאי' אינמיטן וועג האט זיך איינער פון די צוויי אויפגערעגט אויפן חבר און -נישט מער און נישט ווייניגער- 'קם חד שחטיה לחבריה!'
נאך די ארבעט פרעגט דער רוצח דעם עולא 'יאות עבדי?' (איך האב גוט געטאן?) און עולא האט דאך געזעהן מיט וועם ער האט דא צוטאן, זאגט ער אים 'אין' (יא, גוט האסטו געטאן, אויס מורא אז ער איז נעקסט אויב גוט ער נישט זיין הסכמה) און ער האט אים געוויזען שטיצע 'ופרע ליה בית השחיטה' (ער האט צושפרייט דעם מקום השחיטה 'שימות מהר').

אנקומענדיג קיין אר"י האט ער זיך געטראפן מיט זיין צוקונפטיגער רבי צו וועם ער איז געגאנגען דאס איז געווען ר' יוחנן דער מרא דירושלמי, האט עולא געפרעגט ר' יוחנן צו ער האט חלילה נישט עובר געווען אויף החזקת ידי עוברי עבירה מיט די שטיצע וואס ער האט געגעבן פאר דעם קאלטבלוטיגען מערדער, האט אים ר' יוחנן בארואיגט און געזאגט 'נפשך הצלת' (דאס הייסט אז משום פקוח נפש איז דאס געוויס מותר).

אבער ר' יוחנן האט זיך זייער געוואונדערט אויף דעם אינצידענט 'מכדי כתיב ונתן לך שם לב רגז' און ווי די מפרשים זענען מסביר אז די תוכחה וואס זאגט אן דעם 'לב רגז' איז דוקא 'שם' דארט אין חוץ לארץ, ממילא ווי קען דאס זיין אז איינער זאל קומען לידי כעס אזש ביזן הרג'ענען א מענטש אויב איז ער שוין געווען אין ארץ ישראל טעריטאריע? אויף דעם ענטפערט אים עולא 'ההוא שעתא לא עברינן ירדנא' ווען די שחיטה איז פארגעקומען זענען מיר געווען נאך מעבר הירדן, ע"כ תוכן דברי הגמ'.

זאגט די ר"ן בד"ה וההוא שעתא וז"ל; ועבר הירדן לא נתקדש להבאת העומר ולמקצת קדושות' דאס איז דאך הפלא ופלא, קדושת ארץ ישראל איז נישט נאר אן הלכה'דיגע שאלה, עס איז ממש משנה דעם טבע אזוי ווי די באקאנטע ירושלמי פון לקל גומר עלי, וואלטן ווען חז"ל אנגענומען אז קדושת אר"י איז נוהג אין עבר הירדן לכל הדינים, וואלט אזא זאך נישט געקאנט פאסירען, דער מערדער וואלט נישט געקענט קומען צו אזא כעס, וויבאלד אויף געוויסע הל' איז עבר הירדן נישט נתקדש געווארן דאן איז דא די קללב פון 'ונתן לך שם לב רגז' און דאס ארגסטע קען פאסירען רח"ל, נורא נוראות.

לפי דער גמרא נדרים און דער פשט פון ר"ן, וואלט געווען אינטערעסאנט צו וויסען אויב דער היינטיגער באר שבע איז יא א חלק פון א"י אדער נישט, לאור דער קאלט בלוטיגער רציחה וואס איז דארט פארגעקומען.