אידישע וועלט פארומס

אין די האלאקאסט מוזיאום געפונט זיך א אינטערוויוא מיט זיגמונד פירסט אן ערשטהאנטיגער פארציילער מפי ר' מיכאל בער, ער איז אפגעזיצן ביי ר' מיכאל בער יעדן טאג אגאנצן טאג אין די ערשטע צייטן.
דא איז דא צוויי קליפס
און דא איז די טרענסקריפט

גלאזער האט געשריבן: אין די האלאקאסט מוזיאום געפונט זיך א אינטערוויוא מיט זיגמונד פירסט אן ערשטהאנטיגער פארציילער מפי ר' מיכאל בער, ער איז אפגעזיצן ביי ר' מיכאל בער יעדן טאג אגאנצן טאג אין די ערשטע צייטן.
דא איז דא צוויי קליפס
און דא איז די טרענסקריפט

שכוח פארן צוצייכענען, גיי מיר עס ליינען בעז"ה. צו אונזער שמועס, איז דא דארט עפעס וואס זאל אנדייטען אז עס איז גווען אן אקטיווער פלאן אום ענדע 41 צו עקספארטירען מיליאנען אידן? וועלעכע לאנד/לענדער?

אויב נישט האט דאס נישט קיין גרויסער שייכות מיט אונזער שמועס. אבער... עס וועט נאל אלס זיין גאר אינטרעסאנט צו ליינען.

רמ"ד איז אן א פראגע, גווען דער סאמער גרעסטער אקטיוויסט אפצושטעלן דעם האלעקאוסט "אויפן גאנצן כדור הארץ", קיינער איז נישט אנגעקומען נאנט צו אים. דער פאקט אז אין די סטענדערט ביכער איבערן האלעקאוסט (אויסער די גאר היימישע) ווערט רמ"ד בככלל נישט אדער קוים דערמאנט, צייגט פאר מיר וויפיל טראסט מען קען האבן צו הנחות און מסקנות פון אזוי גערופענע היסטאריקער, ספעציעל ווען זיי ווילן שטופען איינעמס וואגן. (פארדינט מן הסתם אן עקסטערן אשכול, פעלטשען היסטאריע: דאס אפמעקן הרב ווייסמאנדל פון די היסטאריע ביכער. ועוד חזון למועד, אדער אז איינער וויל עס אנהייבען)

לייען עס, יעדער זאל עס ליינען, עס איז זייער אינטרעסאנט; איבערגעגעבען פון רבי אשר פארסט וואס ער האט דירעקט געהערט פון רבי מיכאל בער. ביי מיר אין הארץ איז דא א ספעציעילע פלאץ פאר רבי מיכאל בער זצ"ל וואס איך האב אזוי פיל געהערט וועגען אים ערשט האנטיג.

להודיע האט געשריבן: יישכ גלאזער פאר דעם גרויסן אוצר, גיימער זיך נעמען דערצו. און א ייש"כ סוספמאן פאר אייערע דברי געשמאקע דברי הערכה.

(אגב גררא, אויף די קליפ זעט מען ר' אשר רייכערט ציגראטלעך, געלעבט 102 יאר...)

אנגעהויבן אביסל קוקען. דאס הארץ,ווערט צוריסן. מען וואלט געדארפט עפענען אן עקסטערן אשכול פון רמ"ד'ס פעולות הצלה בשנות הזעם, עס איז דא אן א שיעור היסטארישע דאקומענטען, סיפורים, בריוון פון פארשידענע אנדערע מענטשען אין יענע יארן בנוגע דעם ,ועוד ועוד.

ווי געזאגט איז דאס א זאך וואס איז זייער ווייניג געווארן אנגערירט דורך די דורכשניטלעכע היסטאריקער. יא, מען וועט רעדן פון חסידי "אומות העולם", אבער פון חסידי "ישראל" וועט מען רעדן ווי ווייניגער. ווייל אויב עפעס א פאר נארישע אידישע יחידים האבן געקענט אויפטוען, קען דאך איינער האבן מחשבות זרות, א קושיא ווי זענען גווען בן גוריון, ווייצמאן, ווייז, וחבריו, די אידן על סיר הבשר. ודו"ק.

לכתחילה אריבער האט געשריבן: א שמועס פון ר' אשר קען מען נישט אזוי "אפליינען". עס איז זייער טיעף. איך ווייס נישט פון צופיל מענטשן מער דענקעריש ווי ר אשר ז"ל.

בכלל איז נישט שייך צו פארשטיין די שמועס אז מען קען נישט היפש אביסל פון מרן זצ"ל'ס געשיכטע. אויב קען מען נישט די געשיכטע, גייט מען אוועק מען צומישט ווי מען האט אנגעהויבן.

איין זייטיגע נקודה וואס איז גווען אן אינטרעסאנטער חידוש עכ"פ פאר מיר, איז גווען דער פאקט אז רמ"ד האט זיך געטראפן מיט סטיווען ווייז נאך די קריג, און ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען.

להודיע האט געשריבן: יישכ גלאזער פאר דעם גרויסן אוצר, גיימער זיך נעמען דערצו. און א ייש"כ סוספמאן פאר אייערע דברי געשמאקע דברי הערכה.

(אגב גררא, אויף די קליפ זעט מען ר' אשר רייכערט ציגראטלעך, געלעבט 102 יאר...)

ער איז געווארען א סגי נהור (ליגעלי בליינד) ביי די 92, אבער געווען געזונט און שטארק (פיזיש) ביז די הונדרעט. אין די הויכע ניינציגער איז ער נאך ארויס געקראכען פון זיין דירה (פענסטער) אריין אין זיין סוכה אויפען פייער עסקעיפ אויף ראדני סטריט. גערייכערט ביזען סוף ביז די 102 יאר, אבער די לעצטע בערך 3 יאר (שוין זייענדיג אין בארא פארק נאכדעם וואס זיין דירה האט אראפ געברענגט, האט ער געהאט צו ווייניג מענטשען אים וויזעטען און שמועסען מיט אים, און ער האט געקענט אראפ גיין פון זינען קוקענדיג אויף די ווענט. (לאזט נישט ענקערע זיידעס אוו באבעס משוגע ווערען פונעם טאג און אראפ גיין פון זינען; גייטס שמועסען מיט זיי, אדער דינגטס איינער זאל שמועסען מיט זיי)

ער האט זייער עפריעשטעד מיין קומען צו אים און ער מיר זייער ליב געהאט (וכמים פנים אל פנים); ער פלעגט רופען (פון צייט צו צייט) מיין ווייב איר באדאנקען אז זי לאזט מיר קומען אזוי פיל. (זי האט נישט נאר מסכים געווען איך זאך גיין, נאר זי פלעגט מיר אויך דערמאנען צו גיין). ער איז געווען דער אפטייטש פון א גענטעלמען, און ממש איך האב טרערען דערמאנענדיג זיך אין אים און אונזערע שמועסען. ער האט אלעס געוואלט וויסען, און אלזדינג געוויסט; אבער געקענט אויס הערען יענעם מיט גרויס געדולד, און נאכדעם עס אנאלאזירען ביזען נקודת האמת. זיינע אנאליזען איז געווען ממש קולע אל השערה. דאס וואס כ'האב געשריבען זיין מח נאנטקייט צו רבי מיכאל בער זצ"ל זאגט שוין אלעס.

היימישער אינגערמאן האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: א שמועס פון ר' אשר קען מען נישט אזוי "אפליינען". עס איז זייער טיעף. איך ווייס נישט פון צופיל מענטשן מער דענקעריש ווי ר אשר ז"ל.

בכלל איז נישט שייך צו פארשטיין די שמועס אז מען קען נישט היפש אביסל פון מרן זצ"ל'ס געשיכטע. אויב קען מען נישט די געשיכטע, גייט מען אוועק מען צומישט ווי מען האט אנגעהויבן.

איין זייטיגע נקודה וואס איז גווען אן אינטרעסאנטער חידוש עכ"פ פאר מיר, איז גווען דער פאקט אז רמ"ד האט זיך געטראפן מיט סטיווען ווייז נאך די קריג, און ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען.

זיין פגישה מיט סטעפען ווייס דארף א הקדמה (און נאך א סאך מער ווי דעם).

אזא פגישה וואלט נישט געקענט צושטאנד קומען גלייך נאך די מלחמה ווען רבי מיכאל בער האט נישט געקענט מוחל זיין די וועד הצלה פאר אים נישט קומען צו הילף און שיקען דאס געלט קיין שענחיי. "דער בלוטיגער ש"ס" ווי ער האט גערופען דער ש"ס וואס האט געזאלט זיין פאר ראטעווען אונגארישע אידען, האט אים אזוי וויי געטוהן, און ווען ער האט זיך געטראפען מיט פערזענליכקייטען פון וועד הצלה (ביטע נישט אריין גיין דא אין איינצילהייטען מפני כבודם), האט ער זיך נישט געקענט איין האלטען און אויסגעגאסען א קיטון של שופכין אויף זיי און געמאכט אזעליכע געוואלדעס אויף זיי... (מער, טאר איך נישט רעדען; זאלען היסטאריקער טוהן אין דעם, אבער נישט אויף די שפאלטען פון אייוועלט - דא איז נישט די פלאץ, אויב ערגעץ איז).

איז ממילא פון די ערשטע יארען נאך די מלחמה איז נישט געווען וואס צו רעדען פון זיך טרעפען. רבי מיכאל בער וואלט אים דענמאלץ צוריסען לעבעדיגערהייט מיט די אייגענע הענט.
--
אבער יארען שפעטער, איך שטעל זיך פאר ממש סוף ימיו פון רבי מיכאל בער (אוועק א אינגע מענטש ליידער); דענמאלט האט רבי מיכאל בער'ס נייגער זייער געוואלט וויסען מי הוא זה ואיזהו איז דער סטעפען ווייס; און געבעטען רבי אשר זאל ערלעדיגען א פגישה.
--
איך געדענק נישט אלע איינצילהייטען און די פינקטלעכע ווערטער פון יענעם פגישה, און א שאד וואס איך האב זיך עס נישט אויף געשריבען ווען איך האב נאך יא געדענקט יעדעס ווארט. אבער בקיצור, דער פגישה איז געווען א פריינטליכע (א דזענטעלמענישע). רבי אשר האט מיר דערציילט אז זיי זענען אנגעקומען, און סטעפען ווויס איז געזעצען אויף א טראן (throne). זיי האבען געשמועסט אלעס אבער נישט וועגען די מלחמה! א גרויסע חלק פון שמועס איז געווען נאסטאלגיע, ווייל סטעפען ווייס איז געבוירען געווארען אין טירנוי, און רבי מיכאל בער איז דאך אויך דארטען געבוירען געווארען, און אפילו געלאפען אלץ בחור צו זיין דארט רב, דארט ווי זיין שפעטערדיגע שווער דער נייטרא רב (וואס פאר נייטרא איז ער געווען רב אין טירנוי) איז דארט געווען רב. כ'מיין אז ער האט פארלוירען די וואלען צו דער טאטע פון רבי פרץ פריעדמאן ז"ל (ראש הקהל דקהל עדת יראים וויען), וואס איז געוווען די לעצטע רב אין טירנוי.

סטעפען ווייס'ס זיידע איז געווען הגה"צ רבי יוסף ווייס זצ"ל אבד"ק ערלוי. א תלמיד פון שערי תורה און אפשר אויך פון פון חתם סופר. אויך איז ער געווען פאר דער טיילונג.
https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Hirsch_Weiss

זיין זוהן איז געווען אהרן ווייס וואס קודם איז ער געווען כשר; א שרייבער אין פעסט אינעם ארטאדאסישען צייטונג, און נאכדעם פארקראכען לינקס און אנגעקומען קיין אמעריקע און געווען פון די פאונדערס פון דזויאיש טעאלאגיקעל סעמעטערי.
https://en.wikipedia.org/wiki/Aaron_Wise

און זיין זוהן איז דער "דאזיגע" סטעפען ווייס.
https://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Samuel_Wise
---
ארויס קומענדיג פונעם וויזיט ביי סטעפאן ווייס, האט רבי מיכאל בער זיך אנגערופען צו רבי אשר... אבער חבל על דאבדין, איך געדענק נישט די פינקטליכע ווערטער, און נישט קיין פינקטליכע ווערטער טאר מען נישט איבער זאגען. אויב עס געפינט זיך איינער וואס האט אויך דאס געהערט (בין זיכער אז נישט נאר פאר מיר האט ער דאס דערציילט) וואלט איך געוואלט הערען און זיך דערמאנען וואס ער האט געזאגט.

SPUSMN האט געשריבן:

היימישער אינגערמאן האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: א שמועס פון ר' אשר קען מען נישט אזוי "אפליינען". עס איז זייער טיעף. איך ווייס נישט פון צופיל מענטשן מער דענקעריש ווי ר אשר ז"ל.

בכלל איז נישט שייך צו פארשטיין די שמועס אז מען קען נישט היפש אביסל פון מרן זצ"ל'ס געשיכטע. אויב קען מען נישט די געשיכטע, גייט מען אוועק מען צומישט ווי מען האט אנגעהויבן.

איין זייטיגע נקודה וואס איז גווען אן אינטרעסאנטער חידוש עכ"פ פאר מיר, איז גווען דער פאקט אז רמ"ד האט זיך געטראפן מיט סטיווען ווייז נאך די קריג, און ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען.

זיין פגישה מיט סטעפען ווייס דארף א הקדמה (און נאך א סאך מער ווי דעם).

אזא פגישה וואלט נישט געקענט צושטאנד קומען גלייך נאך די מלחמה ווען רבי מיכאל בער האט נישט געקענט מוחל זיין די וועד הצלה פאר אים נישט קומען צו הילף און שיקען דאס געלט קיין שענחיי. "דער בלוטיגער ש"ס" ווי ער האט גערופען דער ש"ס וואס האט געזאלט זיין פאר ראטעווען אונגארישע אידען, האט אים אזוי וויי געטוהן, און ווען ער האט זיך געטראפען מיט פערזענליכקייטען פון וועד הצלה (ביטע נישט אריין גיין דא אין איינצילהייטען מפני כבודם), האט ער זיך נישט געקענט איין האלטען און אויסגעגאסען א קיטון של שופכין אויף זיי און געמאכט אזעליכע געוואלדעס אויף זיי... (מער, טאר איך נישט רעדען; זאלען היסטאריקער טוהן אין דעם, אבער נישט אויף די שפאלטען פון אייוועלט - דא איז נישט די פלאץ, אויב ערגעץ איז).

איז ממילא פון די ערשטע יארען נאך די מלחמה איז נישט געווען וואס צו רעדען פון זיך טרעפען. רבי מיכאל בער וואלט אים דענמאלץ צוריסען לעבעדיגערהייט מיט די אייגענע הענט.
--
אבער יארען שפעטער, איך שטעל זיך פאר ממש סוף ימיו פון רבי מיכאל בער (אוועק א אינגע מענטש ליידער); דענמאלט האט רבי מיכאל בער'ס נייגער זייער געוואלט וויסען מי הוא זה ואיזהו איז דער סטעפען ווייס; און געבעטען רבי אשר זאל ערלעדיגען א פגישה.
--
איך געדענק נישט אלע איינצילהייטען און די פינקטלעכע ווערטער פון יענעם פגישה, און א שאד וואס איך האב זיך עס נישט אויף געשריבען ווען איך האב נאך יא געדענקט יעדעס ווארט. אבער בקיצור, דער פגישה איז געווען א פריינטליכע (א דזענטעלמענישע). רבי אשר האט מיר דערציילט אז זיי זענען אנגעקומען, און סטעפען ווויס איז געזעצען אויף א טראן (throne). זיי האבען געשמועסט אלעס אבער נישט וועגען די מלחמה! א גרויסע חלק פון שמועס איז געווען נאסטאלגיע, ווייל סטעפען ווייס איז געבוירען געווארען אין טירנוי, און רבי מיכאל בער איז דאך אויך דארטען געבוירען געווארען, און אפילו געלאפען אלץ בחור צו זיין דארט רב, דארט ווי זיין שפעטערדיגע שווער דער נייטרא רב (וואס פאר נייטרא איז ער געווען רב אין טירנוי) איז דארט געווען רב. כ'מיין אז ער האט פארלוירען די וואלען צו דער טאטע פון רבי פרץ פריעדמאן ז"ל (ראש הקהל דקהל עדת יראים וויען), וואס איז געוווען די לעצטע רב אין טירנוי.

סטעפען ווייס'ס זיידע איז געווען הגה"צ רבי יוסף ווייס זצ"ל אבד"ק ערלוי. א תלמיד פון שערי תורה און אפשר אויך פון פון חתם סופר. אויך איז ער געווען פאר דער טיילונג.
https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Hirsch_Weiss

זיין זוהן איז געווען אהרן ווייס וואס קודם איז ער געווען כשר; א שרייבער אין פעסט אינעם ארטאדאסישען צייטונג, און נאכדעם פארקראכען לינקס און אנגעקומען קיין אמעריקע און געווען פון די פאונדערס פון דזויאיש טעאלאגיקעל סעמעטערי.
https://en.wikipedia.org/wiki/Aaron_Wise

און זיין זוהן איז דער "דאזיגע" סטעפען ווייס.
https://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Samuel_Wise
---
ארויס קומענדיג פונעם וויזיט ביי סטעפאן ווייס, האט רבי מיכאל בער זיך אנגערופען צו רבי אשר... אבער חבל על דאבדין, איך געדענק נישט די פינקטליכע ווערטער, און נישט קיין פינקטליכע ווערטער טאר מען נישט איבער זאגען. אויב עס געפינט זיך איינער וואס האט אויך דאס געהערט (בין זיכער אז נישט נאר פאר מיר האט ער דאס דערציילט) וואלט איך געוואלט הערען און זיך דערמאנען וואס ער האט געזאגט.

נו, עס איז דאך אין די אויבן דערמאנטע טרענסקריפטס ווי ער לייגט אראפ דעם גאנצען באזוך. עיין שם.

האביך נישט געדענקט; א דאנק.

SPUSMN האט געשריבן: ער האט געזאגט אז מען האט געשמועסט וויאזוי דער חפץ חיים מיטען אמרי אמת האבען זיך צוזאם גערעדט, ווען זיי האבען ביידע גערעדט א אנדערע דיאלעקט פון אידיש. איך האב אים געזאגט אז כבר היה לעולמים, למשל הגאון רבי רפאל מהאמבורג א יליד ליטע, דער פנים מאירות אין אייזענשטאט אויך א יליד ליטע, און מען האט זיך גאנץ גוט פארשטאנען, כאטש די אידיש (די הברה) איז געווען היבש אנדערש.

אפשר זאל מען מאכען א באזינדער אשכול איבער רבי אשר, אדער עס אינקארפארירען אין א אשכול פון רבי מיכאל בער. (אדער עס לאזען דא).

און ר' מיכאל בער אליינס ווי ער האט זיך פארשטאנען מיט יעדן , גערעדט א דייטשן אידיש און די רביצין איז געווען בארדיובע מיט א גאליציאנע אויסשפראך

יהיה כן האט געשריבן: א ברכה אזא אשכול! גאר אינטערסאנט
שכוח רבי שפוסמאן!!!

גם אני מצטרף, זייער אינטרעסאנט.

ער האט מיר דערציילט אז ער האט געמאכט זייך ברודער רבי יונה פארסט זצ"ל פאר א גערער חסיד.

געווען איז דער אמרי אמת אין וויען, און ביים באגלייטען אים ארויף אויפען באן, איז געווען א שטיקעל שטרעקע וואס מען האט נישט געלאזט דער עולם מיט גיין (אזוי ווי היינט ביי די עירפארטס), און דער אמרי אמת איז געגאנגען אליין, שטארק פארטיפט און פארקאכט אין זיינע הייליגע מחשבות און רעיונות.

אזוי גייענדיג און זעהן'דיג די דאזיגע מראה, רופט זיך און רבי אשר צום ברודער " דאס איז א רבי"!

עס איז אזוי אריין אין די ביינער פון רבי יונה זצ"ל, אז ער איז געווארען א גערער חסיד און געפארען צום אמרי אמת קיין גער (דער שטאט גער) אויף ימים טובים.
--
אזוי, דערמאן איך זיך אז ער האט ווייטער דערציילט וויאזוי רבי יונה האט זיך געשלעפט קיין גער; פארענדיג אדער זיך מיטכאפענדיג קיין קראקא, איין שטייענדיג דארט ביי דער טשארטקעווער רבי (אויב איך געדענק גוט), און פון דארט זיך געשלעפט קיין גער. יא, דער טשארקעוער רבי האט אים פארשאפט די געלט צו פארען און נישט געהאט פאראיבעל אז ער בלייבט נישט ביי אים.

רבי אשר (קענענדנדיג זיך אויס מיטען שפראך אין רעגירונגס קוועלער), איז געווען דער וואס האט ערלעדיגט אלע פאספארטען פאר די אלע וואס האבען געוואלט מיט פארען מיט הרה"ק רבי ישכר דוב מבעלז זי"ע קיין מארינבאד. דער באוויסטער נסיעה, פון הודערטער באגלייטער, אין די אנהויב תר"פ יארען.

SPUSMN האט געשריבן:

היימישער אינגערמאן האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: א שמועס פון ר' אשר קען מען נישט אזוי "אפליינען". עס איז זייער טיעף. איך ווייס נישט פון צופיל מענטשן מער דענקעריש ווי ר אשר ז"ל.

בכלל איז נישט שייך צו פארשטיין די שמועס אז מען קען נישט היפש אביסל פון מרן זצ"ל'ס געשיכטע. אויב קען מען נישט די געשיכטע, גייט מען אוועק מען צומישט ווי מען האט אנגעהויבן.

איין זייטיגע נקודה וואס איז גווען אן אינטרעסאנטער חידוש עכ"פ פאר מיר, איז גווען דער פאקט אז רמ"ד האט זיך געטראפן מיט סטיווען ווייז נאך די קריג, און ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען.

זיין פגישה מיט סטעפען ווייס דארף א הקדמה (און נאך א סאך מער ווי דעם).

אזא פגישה וואלט נישט געקענט צושטאנד קומען גלייך נאך די מלחמה ווען רבי מיכאל בער האט נישט געקענט מוחל זיין די וועד הצלה פאר אים נישט קומען צו הילף און שיקען דאס געלט קיין שענחיי. "דער בלוטיגער ש"ס" ווי ער האט גערופען דער ש"ס וואס האט געזאלט זיין פאר ראטעווען אונגארישע אידען, האט אים אזוי וויי געטוהן, און ווען ער האט זיך געטראפען מיט פערזענליכקייטען פון וועד הצלה (ביטע נישט אריין גיין דא אין איינצילהייטען מפני כבודם), האט ער זיך נישט געקענט איין האלטען און אויסגעגאסען א קיטון של שופכין אויף זיי און געמאכט אזעליכע געוואלדעס אויף זיי... (מער, טאר איך נישט רעדען; זאלען היסטאריקער טוהן אין דעם, אבער נישט אויף די שפאלטען פון אייוועלט - דא איז נישט די פלאץ, אויב ערגעץ איז).

איז ממילא פון די ערשטע יארען נאך די מלחמה איז נישט געווען וואס צו רעדען פון זיך טרעפען. רבי מיכאל בער וואלט אים דענמאלץ צוריסען לעבעדיגערהייט מיט די אייגענע הענט.

Spusmn, איך פארשטיי אויף וואס איר בויעט אייער השערה, אבער למעשה איז עס נישט ריכטיג.

ווייז איז געשטארבן 1949, וואס דאס מיינט אז די באגעגעניש איז גווען שפעטסטענס תש"ט.