אין קורצן פון פריער: ארפא פירט א גראנדיעזע פראיעקט מיט'ן נאמען ארגוס, וואס רעכנט אריין אלע דריי אפטיילונגען פון די מיליטער.
א גריכישער עלעוועטאר מעקאניק אן פארמאלע שולונג אין פיזיקס אנטדעקט א דורכברוך אין נוקלעארע פיזיקס. ער שיקט זיינע אויפטרעפן צו אמעריקאנע אינסטיטוציעס וואס מאכן זיך נישט וויסנדיג.
***
ניקאָלעס קריסטאָופיילאָס איז געבוירן געווארן צו גריכישע אימיגראנטן אין 1916, באסטאן מאסאטשוסעטס, פאראייניגטע שטאטן.
אין יאר 1923 האט זיין משפחה זיך צוריק געצויגן קיין גריכנלאנד ווייל זיי האבן זיך נישט געקענט איינגלידערן אין אמעריקע, די אמעריקאנע קולטור איז געווען צו א שארפע קאנטראסט צו די גריכישע קולטור (אזוי האט קריסטאופיילאס זיך שפעטער אויסגעדריקט).
קריסטאופיילאס, זיבן יאר אלט, האט זיך געטראפן אין אטענס, גריכנלאנד וואו ער איז ערצויגן געווארן און געבויעט א קאריערע, ביז עס געקומען די טאג זיך אריבערצוציען צו זיין געבורטס לאנד.
קריסטאופיילאס האט נישט אונטערגעגעבן זיין אמעריקאנע בירגערשאפט דורכאויס זיינע יארן אין גריכנלאנד, ער האט שפעטער געזאגט אז זיין אמת'ע געטריישאפט און פאטריאטיזם איז געליגן אין אמעריקע.
און אזוי מיט'ן אמעריקאנעם פאספארט אין האנט האט ער געשטיגן דעם שיף צו אמעריקע, אין 1953 (תשי"ג).
אנקומענדיג צו אמעריקע איז קריסטאופיילאס - א שטיק ליין מאטריאל - גלייך פון די שיף-פארט געגאנגען צום ביבליאטעק, די 'ברוקלין פאבליק לייברערי'. יא יא, ביינונז אין חצר, די היימישע ברוקלין.
מיט'ן רענצל און אלע קלאפער-געצייג, האט ער זיך געשלעפט צום וויסנשאפטליכע אפטיילונג. ס'דאך געװען א לאנגע רייזע, נו, מוז ער גלייך כאפן א בליק אין די אויפלאגעס פון די זשורנאלן וואס ער האט פארפאסט.
ער שטייט אנגעלאנט אויף א שאפע וואס סקריפעט פון זיין וואג מיט'ן פראמינענטע וויסנשאפטליכע זשורנאל אין די פעלד פון פיזיקס, די 'פיזיקעל רעוויאו' (Physical Review), און שלינגט יעדעס ווארט וואס ער ליינט.
אבער, אנטשטאט זיין נאמען, שטייט דארט גאר, אז 3 אמעריקאנע וויסנשאפטלער האבן ערפינדן זיין אויפטרעף. ערנעסט קוראַנט, סטענלי ליווינגסטאן, און האַרטלענד סניידער, האבן לויט די 'פיזיקעל רעוויאו' זשורנאל ערפינדן די סטראָנג פאוקאָסינג און די קוואַדרופל לענס (Strong Focusing and Quadruple Lens) סיסטעם פאר פארטיקל עקסעלערעטארס הערשט אין 1952 - תשי"ב (ס'נעמט 3 אמעריקאנער אויפצוטרעפן א געדאנק וואס ער האט ערפינדן 2 יאר פריערט…)
ס'ווערט אים גוט. אלע 3 וויסנשאפטלער האבן פארבינדונגען מיט בערקלי אוניווערזיטעט, נישט נאר דאס, זיי האבן מיט די געלט און שטיצע פונעם אמעריקאנע רעגירונג אגענטור, די 'אטאמישע ענערגיע קאמיסיע' (Atomic Energy Commission), שוין געבויעט אזא סארט פארטיקל עקסעלערעטאר, וואס האט געקאסט הונדערטער מיליאן דאלארן.
און דאס האט מען געבויט אין 'ברוקהעווען נאציאנאלע לאבאראטאריע' (Brookhaven National Laboratory) אין מאנהעטן, א שפאן אוועק.
ער האט זיך געראכטן פאר א פנים אל פנים זיצונג מיט די וויסנשאפטלער אין בערקלי אוניווערזיטעט, אבער אצינד גרייט ער זיך צו דערלאנגען אין פנים פאר אלע אין די ברוקהעווען לאבאראטאריע.
(ער האט זיך שפעטער סארקאסטיש אויסגעדרוקט אז די ערשטע זאך וואס ער איז געוואר געווארן קומענדיג צו זיין געבורטס לאנד, איז אז זיין מאטעמאטיק איז יא גוט..)
"אנטשולדיגט, מיר זענען א לעגיטימע נאציאנאלע לאבאראטאריע וואס די 'אטאמישע ענערגיע קאמיסיע' באשטייערט די געלט".
"אזוי גאר! גוט צו וויסן, איך וועל נעמען די אגענטור אין געריכט, אבער איך בין נאכנישט פארטיג מיט ענק".
קריסטאופיילאס האט מסביר געווען אז ער האט ערפינדן דעם סטראָנג פאוקאָסינג סיסטעם וואס זייער ווירקליכע עקסעלערעטאר נוצט. אין פאקט, זיין פאטענט אפליקאציע וואס ער האט אריינגעגעבן צו די אמעריקאנע אינסטאנצן האט דעם דאטום פון 1950, 2 יאר פאר די אמעריקאנע וויסנשאפטלער האבן עס צום צווייטן מאל אנטדעקט (געווענליך קען מען נאר אנטדעקן א זאך איינמאל…).
ער איז ווייטער געגאנגען און געטענה'ט אז ער האט האט געשיקט קאפיעס צו בערקלי, און ס'קלאר אז בערקלי האט עס איבערגעגעבן פאר זייערע פארבינדעטע דא אין ברוקהעווען וואו זיי האבן געבויעט א מאשין באזירט אויף זיין ערפינדונג, און נאך גענומען די קרעדיט פאר זיך!
דער אויפזעהער איז אפשר נישט געווען די גרעסטע וויסנשאפטלער אין ברוקהעווען, אבער ער האט פארט פארשטאנען די טערמינען און געכאפט אז דער רעדט פארשטענדליכע וויסנשאפט און טעכנאלאגיע, און מעגליך יש דברים בגו.
ער האט אנגערופן די וויסנשאפטלער אין בערקלי, קאליפארניע און געבעטן אז מען זאל אריינקוקן דערין. אין בערקלי האבן זיך די חברה אראפגעלאזט צו די קעלערן און גענישטערט די ארכיוון פון 1950, און נישט מער און נישט ווייניגער, די בריוון מיט די קאפיעס פון זיין ערפינדונג זענען דארט, טאקע זינט 1950.
בושות נוראות..
***
סיי די חברה אין בערקלי און סיי די חברה אין ברוקהעווען האבן פארשטאנען אז מ'ברויך עפעס טאן. לויט זיי איז זיין ערפינדונג פארזעהן געווארן, און די 3 אמעריקאנע וויסנשאפטלער האבן זעלבסטשטענדיג אנטדעקט די זעלבע ערפינדוג, אבער נישט גע'גנב'ט פון קריסטאופיילאס'ס בריוון.
קריסטאופיילאס, פון זיין זייט, האט גע'טענה'ט אז זיי האבן גענוצט זיין בריוו, געמאכט א שווייג דערפון, און גענומען די אינטערנאציאנאלע קרעדיט פאר זיך. פארוואס האט ער געזאלט טראכטן אנדערש?!
די אמעריקאנער האבן פארשטאנען אז מ'מוז זיך מיט אים פארשטענדיגן, און בכלל איז עס א שאד נישט אויסצוניצן זיינע כשרונות, מ'ברויך נאר ביגלען די קנייטשן.
מען האט מכבד איינע פון די געערטע וויסנשאפטלער אין ברוקהעווען, דזשאן בלועט, וואס האט גוט פארשטאנען צו כבוד הבריאות, צו שמירן די רעדער.
דער בלועט האט גענומען קריסטאופיילאס אויף א שפאציר ארום די לאבאראטאריע, ער האט אים געוויזן די עקסעלערעטאר און די אלע אנדערע קנאקעדיגע מאשינען וואס ברוקהעווען האט פארמאגט, ער האט אים שיין באקאנט געמאכט מיט די היגע ארבעטער.
ווען עס געקומען הלכה למעשה האט מען געשלאסן אן אפמאך: קודם כל, האט מען אנערקענט קריסטאופיילאס אלס דער 'ערשטער' ערפינדער פונעם סטראנג פאוקאָסינג מעטאד און מ'האט גלייך אריין געשטעלט אן ארטיקל אינעם 'פיזיקעל רעוויאו' וואס דערקלערט אז ער האט עס שוין ערפינדן אין 1950.
דערנאך האט מען אים געגעבן א שטעלע מיט א שיינעם געהאלט אין די ברוקהעווען לאבאראטאריע וואו ער וועט ארבעטן דירעקט אויף דעם נייעם עקסעלערעטאר מיט די פיטשעווקעס.
אין אויסטויש, וועט קריסטאופיילאס אננעמען אז די 3 ברוקהעווען/בערקלי וויסנשאפטלער האבן נישט גע'גנב'ט פון אים, נאר זיי זענען זעלבסשטענדיג אויפגעקומען דערמיט נישט וויסנדיג פון זיינע בריוון אדער פאטענטן.
אין קורצן: קריסטאופיילאס איז דער ערשטער ערפינדער, קוראַנט, ליווינגסטאן, און סניידער זענען די צווייטע ערפינדער, אבער אן גניבה נאר פערצופאל אויפגעקומען מיט'ן זעלבן געדאנק. און צו שמירן קריסטאופיילאס'ס רעדער, באקומט ער א שטעלע און געהאלט אינעם אינערליכן וויסנשאפטליכע צירקל פון די ברוקהעווען עקסעלערעטאר לאבאראטאריע.
באוואפנט מיט די אדוואקאטן איז ער געגאנגען צו די רעגירונג'ס 'אטאמישע ענערגיע קאמיסיע' וועלכע האט געצאלט פאר די נייע מאגנאטישע סיסטעם אין ברוקהעווען, ווי אויבנדערמאנט.
איז דאך פשוט, די געזעץ איז אז אויב איינער האט אריינגעגעבן פאטענט א אפליקאציע צו די רעגירונג, דאן קען מען דאס נישט נוצן אן רשות. מ'דארף יענעם צאלן אויב יענער איז מסכים וכו'.
קריסטאופיילאס'ס אדוואקאטן האבן גע'טענה'ט אז די רעגירונג'ס 'אטאמישע ענערגיע קאמיטעט' איז אים שולדיג געלט פאר'ן ניצן זיין מעטאד.
ער האט אנגערופן זיין ווייב אין גריכנלאנד און איר געזאגט קח בני און אלע חפצים, מיר ציען זיך אריבער צו מיין געבורטס לאנד.
***
דאס איז געווען די אנהייב פון א נייע שטערן אין די אמעריקאנער פעלד פון נוקלעארע און פארטיקל פיזיקס. עס האט געצויגן פארשידענע רעאקציעס אינערהאלב די רעגירונג, די וויסנשאפטליכע געמיינדע, ווי אויך אינערהאלב די אלגעמיינע באפעלקערונג.
ער איז אבער אויסגעשטאנען פארשידענע הינדערנישן. געוויסע פון זיינע פארשלאגן האט אנבאלאנגט צו פרישע אויפטרעפונגען וואס איז נאכנישט געווען באקאנט צווישן די אלגעמיינע וויסנשאפטליכע געמיינדע, אפילו די וואס האבן געארבעט אין בערקלי.
די רעגירונג האט געהאט עטליכע שטאפלען פון סעקיוריטי קלערענס אינערהאלב זייער אייגענע לאבאראטאריעס (ווארשיינליך איז עס נאכאלץ אזוי). טיילמאל זענען די שטאפלען געווען אינערהאלב א געוויסע לאבאראטאריע, דאס הייסט אז געוויסע וויסנשאפטלער האבן געהאט צוטריט צו געוויסע פראיעקטן וואס אנדערע אינעם זעלבן לאבאראטאריע האבן נישט פארמאגט.
כדי צו ארבעטן אין ליווערמאָאר, די זעלבע לאבאראטאריע וואס האט מיטגעארבעט מיט לאס אלאמאס ביים מאנהעטן פראיעקט, האט מען געדארפט פארמאגן א העכערע סעקיוריטי קלערענס און דאס איז רוב מאל געווען באזירט לויט די שאצונג פון די ווערד פונעם וויסנשאפטלער אין די אויגן פון די רעגירונג.
מען קען דאס זען אביסל פון אן ארטיקל אין טיים מאגאזין, מערץ 30 1959, מיט'ן שעפערישע נאמען "וויסנשאפט: ארויף פון די עלעוועטאר" וואו זיי באשרייבן אים אביסל.
די ערשטע פאראגראף הייבט זיך אן "ניקאלאס קריסטאופיילאס איז א שלאכעדיגע, עטוואס אומ-קאנטראלירבארע 'איינציגע וואלף' (אן ענגלישע אויסדרוק אויף איינער וואס ארבעט אליינס אן אנדערע) צווישן די מסודר'דיגע ראנגען פון מאדערנע פיזיקער. ער האט קיין דעגריי אין פיזיקס, ווייניג פארמאלע טרענירונג. אבער נאכאמאל און נאכאמאל האט ער געברענגט בייפאלן וואס האט זיך ארויסגעשטעלט צו זיין ריכטיג."
מ'זעהט ווי אזוי זיי קוקן אים אן מאדנע פערזענליך אבער זענען מחשיב וואס ער גיבט צו צום פעלד פון פיזיקס, אבער כ'גלייב נישט אז קריסטאופיילאס האט געגליכן די שילדערונג… אבער געוויסע פון זיינע חברים האבן געטענה'ט אז ער האט נישט צוגעלייגט אסאך קאפ צו די סארט טשעפן ווילאנג מ'האט אים געלאזט אנגיין אין זיינע שטודיעס און פארשונגען.
דערנאך באשרייבט די טיים זיין לעבן און זיינע אויפטואונגען וואס מיר האבן שוין באשריבן (נישט אלעס, געוויסע פראיעקטן און דעטאלן וועלן צוקומען אין צוקונפט).
דערנאך באשרייבן זיי ווײטער א פרישע שערורי' איבער נאך אן אויפטו וואס ער האט געשריבן אין 1957 בשעת'ן ארבעטן אויף א געהיימע פראיעקט אין א רעגירונג'ס לאבאראטאריע (יא, איר האט ריכטיג צוגעטראפן, עס איז די 'ארגוס פראיעקט'), אבער מ'האט נישט פאבליצירט די פאפיר נאר עס קלאסיפיצירט צוליב נאציאנאלע זיכערהייט.
און א שטיק צייט בעפאר האט אן אנדערע פראפעסאר מיט'ן נאמען 'פרעד זינגער' אינעם אוניווערסיטעט פון מערילענד געשריבן די זעלבע געדאנק אבער די רעגירונג האט דאס אויך קלאסיפיצירט אלס א סוד, אבער פארשטייצעך אז די אויסטערלישע ביוראקראטיע האט דאס נישט מיטגעטיילט מיט די וויסנשאפטלער וואס האבן געארבעט פאר די רעגירונג אויף די זעלבע טעכנאלאגיע.
אויך האט ער געהאלטן אז רייכערן איז נישט שלעכט פאר'ן געזונט, ער האט גערופן די שטודיעס וואס ווייזן אן אז רייכערן פירט צו יענע מחלה "דזשאָנק סייענס", און ער האט געזאגט אז די וויסנשאפטלער האבן אויפגעבאקן די רעזולטאטן. פארשטייצעך אז מיר גייען נישט אריינגיין אין די סארט נושאים.)
די טיים שרייבט ווייטער אז די פאקט אז ער פארמאגט נאכאלץ נישט א דעגריי, האט א דיקע גריכישע אקצענט, ער שעצט גריכישע קולטור, און טענה'ט זיך מיט אייפער, דאס מאכט אים בלייבן א דרויסנדיגער צווישן די וויסנשאפטליכע געזעלשאפט.
זיי שרייבן אז זיי האבן געפרעגט איינע פון די וויסנשאפטלער מיט א הויכע פאזיציע אין אוניווערסיטעט פון קאליפארניע (וואס סיי ,בערקלי און סיי ליווערמאָאר זענען א חלק פון) וואס ער זאגט וועגן קריסטאופיילאס, האט ער קאלט געענטפערט: "מיינע פארבינדונגען זענען מיט מיטגלידער פון די וויסנשאפטליכע געזעלשאפט, און קריסטאופיילאס איז עכט נישט א מיטגליד".
ליווערמאָאר און לאס אלאמאס (יא, די זעלבע לאבאראטאריע וואס האט געמאכט די אטעם באמבע) האבן געארבעט אויף די אויבנדערמאנטע מאשינען, אבער ביידע זענען געווען פעלערהאפטיג און די וויסנשאפטלער האבן דאס אנערקענט.
קריסטאופיילאס האט ביי א וויסנשאפטליכע אסיפה פארגעלייגט א דיאגראם פון זיין מאשין וואס האט פונקט פארראכטן די פראבלעמען פון די אנדערע צוויי מאשינען. די פארזאמעלטע וויסנשאפטלער זענען געווען פארגאפט. די וואס האבן אויך נישט געוויסט פון דעם נייע קאנצעפט האבן געזען פאר זיך א דורכברוך אין די וועלט פון פלאזמע/פיוזשאן, די וואס האבן יא געוויסט פון די עקסזיסטירנדע מאשינען, זענען ערשטוינט געווארן אז זיין מאשין פארמאגט נישט די פעלערן פון די אנדערע צוויי.
די גרויסע שישקעס אין די וויסנשאפטליכע צירקלן און אויך די AEC (אטאמישע ענערגיע קאמיטעט) וואס קאנטראלירט דעם פעלד מצד די רעגירונג, זענען געווען איינשטימיג אז מ'ברויך אים אריינעמען און לאזן בויען זיין מאשין. אבער דא איז ווייטער אנגעקומען ביוראקראטיע און זיך געשטעלט אין וועג.
נעמליך, אז ער באזיצט נישט די סעקיוריטי קלערענס צו וויסן פון די סארט פראיעקטן אדער צו ארבעטן אין די העכסט געהיימע לאבאראטאריעס ווי ליווערמאָאר.
איי מ'קען אים גיבן די סעקיוריטי קלערענס. זייער א גוטע שאלה און די תירוץ איז נאך בעסער. דאס איז געווען אין 1953, קורץ נאך וואס ער איז אנגעקומען קיין אמעריקע, מ'האט אים שוין געגעבן צוטריט צו געהיימע אינפארמאציע אין ברוקהעווען. שוין זאל מען אים געבן א העכערע שטאפל קלערענס?!
די אפענע דיסקרימינאציע האט לכאורה געשפילט א ראלע דערין.
אן אינטערעסאנטע קרישקעלע האט זיך אבער אפגעשפילט. הארט בעפאר קריסטאופיילאס האט געגעבן זיין רעדע צו די פארזאמעלטע וויסנשאפטלער וואס נעמט אריין פירקלען מאטעמאטישע חשבונות און דיאגראמען אויפ'ן שווארצן טאוול (המכונה: בלעקבאורד), איז פארגעקומען אינעם זעלבן צימער א זיצונג פון די העכערע שישקעס און די קאמיטעט וואו זיי האבן דורכגעשמועסט די עקזיסטירנדע טעכנאלאגיע און וואס קריסטאופיילאס קען צוגעבן.
קריסטאופיילאס איז שטארק פארטיפט אין זיין רעדע אין ער פירקלט מיט חשק אויפ'ן טאוול עד בלי די, און ער האט מער קיין פלאץ, נעמט ער זיך מעקן. קומט צו איינער פון די שטאב און ווייזט אים אן אז מ'ברויך ח"ו נישט מעקן, מ'דרוקט א קנעפל און די אנגעפירקלטע טאוול פארט ארויף און א פרישע ריינע שווארצע טאוול ווערט אנטדעקט.
פיין, קריסטאופיילאס דרוקט דעם קנעפל, אבער אנשטאט אנטדעקן א ליידיגע טאוול, באווייזט זיך אין פארנט פון קריסטאופיילאס און די פארזאמעלטע א שווארצע טאוול פול מיט העכסט געהיימע פירקלעריי וואס די פאריגע חברה האבן געפירקלט דורכאויס זייער זיצונג…
די זיכערהייט מאנשאפט קומט צו לויפן און נעמען זיך מעקן, אבער די שאדן איז שוין געמאכט געווארן. סיי קריסטאופיילאס און סיי די פארזאמעלטע האבן גלייך געכאפט אז די וויסנשאפטלער מיט די העכערע סעקיוריטי קלערענס ארבעטן שוין אויף ענליכע געהיימע פראיעקטן.
טא, וואס זאל מען יעצט זאגן פאר קריסטאופיילאס? אז בעצם ארבעט מען שוין דערויף און זיין אויפטרעף קען לייזן אלע פראבלעמען פון די עקזיסטירנדע מאשינען, און אפילו אז ער האט שוין צו געזעהן די אינפארמאציע קען ער נאכאלץ נישט ארבעטן דערויף וויבאלד ער פארמאגט נישט די סעקיוריטי קלערענס צו ארבעטן אין די מער געהיימע לאבאראטאריעס?! דאס איז שוין שטערבליכע ביוראקראטיע בפרהסיא.
(שפעטער האט זיך ארויסגעשטעלט אז די זויבער גרופע האט פשוט פארגעסן צו רוימען די שווארצע טאוול צווישן איין סעסיע און די צווייטע.)
אין 1954 האט מען געשלאסן אן אפמאך מיט קריסטאופיילאס. אויף דערווייל וועט ער ניצן א צימער אין ברוקהעווען צו ארבעטן אויף זיין פרישע אויפטרעף אויף קליינע פארנעם, ביז ער באקומט די סעקיוריטי קלערענס.
באקומען די סעקיוריטי קלערענס האט ער אין 1956, און ער איז דאן אריבערגעגאנגען ארבעטן אין די הויך געשעצטע ליווערמאָאר לאבאראטאריע וואו ער האט באקומען מער געלט, אונטערטאנען, און אינפארמאציע צוטריט צו ארבעטן אויף זיינע ערפינדונגען.
יש הנאה האט געשריבן:
נארוואס געענדיגט ליינען דעם לעצטן ארטיקל, איך זוך וויכטיג א פארטיקל עקסעלערעטאר מאשין וואס מען קען אריינלייגן אן ארטיקל און לפי די רעיטינג זאל עס אויסשפייען א ש'כח, כ'האב פשוט נישט קיין ווערטער! אזוי רייך און ציענדיג! אזש כ'בין באמת געווען בייז אויף די ווערטער ''עד כאן אומרים''...
אריין אין ''ארטיקלן וואס איר וואלט אראפגעלייגט א הונדערטער צו ליינען'' אשכול...
איין זאך נאר;
די גרעסטע געפינט זיך אין שווייץ, אונטערערדיש. עס איז 16 מייל ברייט, און דארט פליען די פארטיקלען די נאנטסטע וואס איז מעגליך צו די שנעלקייט פון ליכט. אויף אזוי ווייט אז עס האט די מעגליכקייט אראפצוברעכן די ליכט כוואליעס צו די 'פאָטאַנס' וואס מאכט ליכט שיינען.
איך האב נישט פארגעסן פון דיין פראגע, און זיכער נישט איגנארירט. דו האסט פשוט געפרעגט א גוטע שאלה צו וואס איך האב נישט א קלארע תירוץ.. איך וועל דארפן נאכקוקן אביסל, און איינמאל איך האב עס ארויס וועליך אי"ה ענטפערן.
