צוואונגסט מיך צו עסן טונא?? מאך איך נישט קיין ברכה!!
"ווער ס'עסט נישט אויף די זופ, באקומט די פאטעיטאס אין זעלבן טעלער!" דונערט דער רבי.
מיר קינדער כאפן דעם לעפל מיט איין בהלה, זיך נעמענדיג פלאטשקען יויך אזש די העמדער ווערן דערטראנקען אין א ים פון גרינצייג באווירצטע אויל.
יעצט אז דו פרעגסט מיר, ווייס איך נישט וואס באמת איז שלעכט מיט פאטעיטאס אין די זופ, אבער לויט'ן טאן מיט וואס דער רבי האט דאס געזאגט, האסטו געקענט מיינען אז דאס איז דעם טייוול'ס דעליקאטעס זעלבסט.
"דו האסט זיך געוואשן?" שפיר איך א הארטן פינגער אינמיטן מיין רוקן, וואס מאכט מיר אויפשפרינגען מיט שרעק.
"יא." מעקע איך ארויס פון אונטערן ציטערדיגן לעפל. "נעכטן." לייג איך צי שטילערהייט נאך וואס דעם רבי'ןס גערוך האט זיך אפגעטראגן פון שטח.
"העי, רבי!" שרייט אויס דער ענדע צדיק נעבן מיר. "ער האט געזאגט נעכטן!"
דער רבי הערט נישט אזוי ווייט. נאך א מזל. ווען יא וואלט זיך דאס געקענט ענדיגן אזוי ווי פאריגע וואך ווען ער האט מיר געצוואונגען צו שטיין אינדרויסן פונעם מנהל'ס אפיס ווי א מצורע מיט'ן טעלער טונא אין די הענט.
פוי! שרייען מיינע פינגער'ס אויפ'ן לעפטאפ ווען איך דערמאן זיך 'סגרויליגן בילד.
מיין האלז האט הילכיג געאיבלט ווען עס האט באקומען דעם מעסעזש דורכ'ן אויג וואס האט געקוקט מיט אפשיי אויפ'ן שמייליגן שטיק טויטע פיש אינעם טעלער.
דער מלמד און מנהל האבן זיך צונויפגעשמועסט בסוד שיח אויף לשון קודש וועלכע חינוך מיטלען אנצונעמען אין דעם הארבן פאל, בשעת מיינע פוס האבן זיך געוואקלט אין רעאקציע צום אוישוויצן די.ען.עי. וואס האט זיך דערוועקט אין מיר.
אט אזוי איז מיין זיידע זיינערצייט געשטאנען אין פארנט פונעם בלאק עלטסטן וועלכער האט אים געוואלט באצוואונגען צו עסן די נארהאפטיגע אוישוויצער טונא, און דא שטיי איך, זיין אייניקל, מיט א טאפלטן דאזע פון טראומאטישע זשין'ס וועלכע זענען צו מיר אריבער דורך אלע מיינע זיידעס און באבעס, און קען זיך נישט ברענגען אריינצונעמען אין מויל אפילו איין ביסן פון דעם דאזיג טויטן פיש וועלכע איז שוין זינט דאן עלטער געווארן מיט אכציג יאר.
"עפן דיין מויל!" האט דער רבי פלוצלונג שטרענג באפוילן.
ביי מיר האבן זיך הענט און פוס גענומען ווארפן אן קאנטראל. מיין הארץ האט ווילד געקלאפט. די קישקעס האבן זיך צאמגעצויגן ווי א פארקניפטע סלינקי. פארבליבן איז בלויז איין אבר וועלכער האט זיך נישט גערירט פון ארט- דאס מויל.
ווי א גרויסער פחדן איך בין געווען, בין איך געווען טאפלט אזא עקשן. און איך האב געוואוסט איין זאך, אז יעבור עלי מה, דער דאזיגער טונא וועט זיך בשום אופן נישט אריינבאקומען צו מיר אין סיסטעם.
"מאך א ברכה!" איז געקומען דער נעקסטער באפעל. (זיך דערמאנענדיג אין דעם געשיכטע, ווייס איך נישט פארוואס פאר שמואלי אונגאר'ן איז איינגעפאלן אז מאך א ברכה ברויך א לעבעדיגן ניגון, איך וואלט געמאכט דערויף מער א דראמא סטיל.)
העי, נישט מיט מיר! האב איך ווילד אויסגעשריגן אין געדאנק. ווילסט מיך קארנערן אז איך זאל זיין געצוואונגען צו עסן דעם פיש'ל בלויז ווייל כ'האב שוין געמאכט א ברכה? פארגעס דערפון!
אבער דא שטייען איבער מיר צוויי פארשוינען מיט דאפלט עקספיריענס אין פעלד שלאכטן ווי מיר, און ווילן בלויז זען דעם פארהאסטן טונא זיך אראפגליטשן אין מיין יונגן העלזל פאר יעדן פרייז. טא גיי'מיר זיך מיאוס פארמעסטן אין אן עפנטליכן דועל קאמפף ביז'ן לעצטן טראפן בלוט! היידע!
פון דא און ווייטער, זענען זאכן געפארן פון לינקס אויף רעכטס. צום באדויערן געדענק איך נישט פונקטליך ווער עס האט צום סוף געזיגט, טראץ דעם וואס מיין עגא לאזט מיר בשום אופן נישט טראכטן אז זיי זענען עס געווען. אלזא וועלן מיר לאזן דעם געווינס ביי מיר. ערלעדיגט?
איצט עגבערט אייך מסתם די שאלה, וואס האב איך מיך יעצט דערמאנט?
כ'מיין, ווייניג טונא האב איך זינט דאן געגעסן? דריי טעראפיסטן האבן שוין זיבן מאל וואלידיטירט (מ'מעג שוין אפיציעל נוצן דעם ווארט? 'נפשי' נוצט עס אין גרויסן, אבער ביז 'מעלות' וועט עס נוצן וועט זיך נאך לכאורה פינף דורות טונא דורכשווערצן דעם גרויסן גארביטש קען אין תלמוד תורה לאנטש רום) דעם געפיל פון איבל וואס האט מיר באהערשט אין יענע פינסטערע מאמענטן, איידער איך בין געקומען צום הכרה אז דער מלמד און מנהל טוען דאס אייגענע ווי איך צו זייערע אידענע'ס פארברענטע גרילד טשיקן. די חברה זענען גארנישט בעסער ווי איך.
(רעדנדיג פון גרילד טשיקן דערמאנט זיך מיר פון יענעם רויטליכן בחור וואס פלעגט טעגליך אריינשפאצירן אין לאנטש רום, "וואס איז היינט דא פאר גרילד טשיקן?")
איז וואס האב איך מיך טאקע יעצט דערמאנט? כ'ווייס נישט. אה,יא! אוודאי ווייס איך, הער צו.
האב איך מיט פונקט אנגעשטויסן אין א הארבן רמ"א אין ברכת הפירות וואס דערקלערט אומצוויידייטיג אז אויף א מאכל וועלכע מען עסט געצוואונגענערהייט, מאכט מען נישט קיין ברכה.
נו, וואס איז אזוי הארב דערמיט?
הארב דערמיט איז, אז איין קארגן סעיף שפעטער שרייבט רבינו יוסף קארו אז ווען א מענטש איז געצוואונגען צו עסן א דבר האסור אלס פיקוח נפש, מאכט ער יא א ברכה דערויף! און דאס זעלבע ווען א חולה מוז עסן יום כיפור, מאכט ער אויך א ברכה.! און דער רמ"א פארבלייבט שטיל שווייגנדיג, זיך נישט אנרופנדיג מיט קיין ווארט. וויאזוי קען דאס זיין?
פארשטייסט נישט די סתירה? קוק אריין אין די נושאי כלים! מה נשתנה דער מענטש וואס איז פיזיש באצוואונגען געווארן צו עסן, וואס ער ברויך 'נישט' מאכן קיין ברכה, פון דעם מענטש וואס זיין 'צושטאנד' האט אים באצוואונגען צו עסן א שטיקל חזיר, וואס ער ברויך 'יא' מאכן א ברכה?
דעריבער איז דער מגן אברהם מיט'ן טורי זהב מחולק מיט'ן רמ"א, און זיי האלטן אז מ'ברויך שטענדיג מאכן א ברכה!
אבער דא קומען די אנדערע אחרונים אריין קלאר מיט א פשוט'ער תירוץ:
וויאזוי קען מען פארגלייכן דעם חולה וואס אין הכי נמי אז ער וואלט נישט געוואלט דארפן אנקומען צו אזא מצב וואו ער זאל זיין געצוואונגען צו עסן דברים אסורים, אבער יעצט אז ער האלט דא, איז ער דאך גליקליך אז ס'איז פארהאן עפעס וואס קען אים אויסהיילן! און פארקערט גאר, ס'איז נאך א מצוה נאך אויך! צום באצוואונגענער וואס שטויסט מיט די הענט און פוס, בשעת צוויי געמיינער פארשוינען שטופן אים אריין דאס עסן מיט צוואנג?
איז דאך פשוט און פארשטענדליך פארוואס דער רמ"א רופט זיך נישט אן אין נעקסטן סעיף! ווייל דארט איז ער מודה אז מ'מאכט טאקע יא א ברכה!
אלזא, דעריבער זענען מיינע רייד געוואנדן צו סיי וועמען'ס שכל פארשטייט אז צוואונגען קינדער צום עסן איז דער ריכטיגער מיטל:
קאנסט אים צוואונגען צו עסן וויפיל דו ווילסט, אבער קיין ברכה טאר ער בפשטות נישט מאכן!
העסטע מיך טרייען אפצופרעגן דורכ'ן מגן אברהם און טורי זהב? וועל איך דיך ענטפערן, אז איינמאל זייער קשיא איז אוועקגעפאלן, איז לכאורה נישטא קיין סאך מקום זיך אויף זיי צו פארלאזן. און אט אזוי פסק'נט אויך דער משנה ברורה.
אלנפאלס, האט'ס מיר א גוטן אפעטיט.
מיר קינדער כאפן דעם לעפל מיט איין בהלה, זיך נעמענדיג פלאטשקען יויך אזש די העמדער ווערן דערטראנקען אין א ים פון גרינצייג באווירצטע אויל.
יעצט אז דו פרעגסט מיר, ווייס איך נישט וואס באמת איז שלעכט מיט פאטעיטאס אין די זופ, אבער לויט'ן טאן מיט וואס דער רבי האט דאס געזאגט, האסטו געקענט מיינען אז דאס איז דעם טייוול'ס דעליקאטעס זעלבסט.
"דו האסט זיך געוואשן?" שפיר איך א הארטן פינגער אינמיטן מיין רוקן, וואס מאכט מיר אויפשפרינגען מיט שרעק.
"יא." מעקע איך ארויס פון אונטערן ציטערדיגן לעפל. "נעכטן." לייג איך צי שטילערהייט נאך וואס דעם רבי'ןס גערוך האט זיך אפגעטראגן פון שטח.
"העי, רבי!" שרייט אויס דער ענדע צדיק נעבן מיר. "ער האט געזאגט נעכטן!"
דער רבי הערט נישט אזוי ווייט. נאך א מזל. ווען יא וואלט זיך דאס געקענט ענדיגן אזוי ווי פאריגע וואך ווען ער האט מיר געצוואונגען צו שטיין אינדרויסן פונעם מנהל'ס אפיס ווי א מצורע מיט'ן טעלער טונא אין די הענט.
פוי! שרייען מיינע פינגער'ס אויפ'ן לעפטאפ ווען איך דערמאן זיך 'סגרויליגן בילד.
מיין האלז האט הילכיג געאיבלט ווען עס האט באקומען דעם מעסעזש דורכ'ן אויג וואס האט געקוקט מיט אפשיי אויפ'ן שמייליגן שטיק טויטע פיש אינעם טעלער.
דער מלמד און מנהל האבן זיך צונויפגעשמועסט בסוד שיח אויף לשון קודש וועלכע חינוך מיטלען אנצונעמען אין דעם הארבן פאל, בשעת מיינע פוס האבן זיך געוואקלט אין רעאקציע צום אוישוויצן די.ען.עי. וואס האט זיך דערוועקט אין מיר.
אט אזוי איז מיין זיידע זיינערצייט געשטאנען אין פארנט פונעם בלאק עלטסטן וועלכער האט אים געוואלט באצוואונגען צו עסן די נארהאפטיגע אוישוויצער טונא, און דא שטיי איך, זיין אייניקל, מיט א טאפלטן דאזע פון טראומאטישע זשין'ס וועלכע זענען צו מיר אריבער דורך אלע מיינע זיידעס און באבעס, און קען זיך נישט ברענגען אריינצונעמען אין מויל אפילו איין ביסן פון דעם דאזיג טויטן פיש וועלכע איז שוין זינט דאן עלטער געווארן מיט אכציג יאר.
"עפן דיין מויל!" האט דער רבי פלוצלונג שטרענג באפוילן.
ביי מיר האבן זיך הענט און פוס גענומען ווארפן אן קאנטראל. מיין הארץ האט ווילד געקלאפט. די קישקעס האבן זיך צאמגעצויגן ווי א פארקניפטע סלינקי. פארבליבן איז בלויז איין אבר וועלכער האט זיך נישט גערירט פון ארט- דאס מויל.
ווי א גרויסער פחדן איך בין געווען, בין איך געווען טאפלט אזא עקשן. און איך האב געוואוסט איין זאך, אז יעבור עלי מה, דער דאזיגער טונא וועט זיך בשום אופן נישט אריינבאקומען צו מיר אין סיסטעם.
"מאך א ברכה!" איז געקומען דער נעקסטער באפעל. (זיך דערמאנענדיג אין דעם געשיכטע, ווייס איך נישט פארוואס פאר שמואלי אונגאר'ן איז איינגעפאלן אז מאך א ברכה ברויך א לעבעדיגן ניגון, איך וואלט געמאכט דערויף מער א דראמא סטיל.)
העי, נישט מיט מיר! האב איך ווילד אויסגעשריגן אין געדאנק. ווילסט מיך קארנערן אז איך זאל זיין געצוואונגען צו עסן דעם פיש'ל בלויז ווייל כ'האב שוין געמאכט א ברכה? פארגעס דערפון!
אבער דא שטייען איבער מיר צוויי פארשוינען מיט דאפלט עקספיריענס אין פעלד שלאכטן ווי מיר, און ווילן בלויז זען דעם פארהאסטן טונא זיך אראפגליטשן אין מיין יונגן העלזל פאר יעדן פרייז. טא גיי'מיר זיך מיאוס פארמעסטן אין אן עפנטליכן דועל קאמפף ביז'ן לעצטן טראפן בלוט! היידע!
פון דא און ווייטער, זענען זאכן געפארן פון לינקס אויף רעכטס. צום באדויערן געדענק איך נישט פונקטליך ווער עס האט צום סוף געזיגט, טראץ דעם וואס מיין עגא לאזט מיר בשום אופן נישט טראכטן אז זיי זענען עס געווען. אלזא וועלן מיר לאזן דעם געווינס ביי מיר. ערלעדיגט?
איצט עגבערט אייך מסתם די שאלה, וואס האב איך מיך יעצט דערמאנט?
כ'מיין, ווייניג טונא האב איך זינט דאן געגעסן? דריי טעראפיסטן האבן שוין זיבן מאל וואלידיטירט (מ'מעג שוין אפיציעל נוצן דעם ווארט? 'נפשי' נוצט עס אין גרויסן, אבער ביז 'מעלות' וועט עס נוצן וועט זיך נאך לכאורה פינף דורות טונא דורכשווערצן דעם גרויסן גארביטש קען אין תלמוד תורה לאנטש רום) דעם געפיל פון איבל וואס האט מיר באהערשט אין יענע פינסטערע מאמענטן, איידער איך בין געקומען צום הכרה אז דער מלמד און מנהל טוען דאס אייגענע ווי איך צו זייערע אידענע'ס פארברענטע גרילד טשיקן. די חברה זענען גארנישט בעסער ווי איך.
(רעדנדיג פון גרילד טשיקן דערמאנט זיך מיר פון יענעם רויטליכן בחור וואס פלעגט טעגליך אריינשפאצירן אין לאנטש רום, "וואס איז היינט דא פאר גרילד טשיקן?")
איז וואס האב איך מיך טאקע יעצט דערמאנט? כ'ווייס נישט. אה,יא! אוודאי ווייס איך, הער צו.
האב איך מיט פונקט אנגעשטויסן אין א הארבן רמ"א אין ברכת הפירות וואס דערקלערט אומצוויידייטיג אז אויף א מאכל וועלכע מען עסט געצוואונגענערהייט, מאכט מען נישט קיין ברכה.
נו, וואס איז אזוי הארב דערמיט?
הארב דערמיט איז, אז איין קארגן סעיף שפעטער שרייבט רבינו יוסף קארו אז ווען א מענטש איז געצוואונגען צו עסן א דבר האסור אלס פיקוח נפש, מאכט ער יא א ברכה דערויף! און דאס זעלבע ווען א חולה מוז עסן יום כיפור, מאכט ער אויך א ברכה.! און דער רמ"א פארבלייבט שטיל שווייגנדיג, זיך נישט אנרופנדיג מיט קיין ווארט. וויאזוי קען דאס זיין?
פארשטייסט נישט די סתירה? קוק אריין אין די נושאי כלים! מה נשתנה דער מענטש וואס איז פיזיש באצוואונגען געווארן צו עסן, וואס ער ברויך 'נישט' מאכן קיין ברכה, פון דעם מענטש וואס זיין 'צושטאנד' האט אים באצוואונגען צו עסן א שטיקל חזיר, וואס ער ברויך 'יא' מאכן א ברכה?
דעריבער איז דער מגן אברהם מיט'ן טורי זהב מחולק מיט'ן רמ"א, און זיי האלטן אז מ'ברויך שטענדיג מאכן א ברכה!
אבער דא קומען די אנדערע אחרונים אריין קלאר מיט א פשוט'ער תירוץ:
וויאזוי קען מען פארגלייכן דעם חולה וואס אין הכי נמי אז ער וואלט נישט געוואלט דארפן אנקומען צו אזא מצב וואו ער זאל זיין געצוואונגען צו עסן דברים אסורים, אבער יעצט אז ער האלט דא, איז ער דאך גליקליך אז ס'איז פארהאן עפעס וואס קען אים אויסהיילן! און פארקערט גאר, ס'איז נאך א מצוה נאך אויך! צום באצוואונגענער וואס שטויסט מיט די הענט און פוס, בשעת צוויי געמיינער פארשוינען שטופן אים אריין דאס עסן מיט צוואנג?
איז דאך פשוט און פארשטענדליך פארוואס דער רמ"א רופט זיך נישט אן אין נעקסטן סעיף! ווייל דארט איז ער מודה אז מ'מאכט טאקע יא א ברכה!
אלזא, דעריבער זענען מיינע רייד געוואנדן צו סיי וועמען'ס שכל פארשטייט אז צוואונגען קינדער צום עסן איז דער ריכטיגער מיטל:
קאנסט אים צוואונגען צו עסן וויפיל דו ווילסט, אבער קיין ברכה טאר ער בפשטות נישט מאכן!
העסטע מיך טרייען אפצופרעגן דורכ'ן מגן אברהם און טורי זהב? וועל איך דיך ענטפערן, אז איינמאל זייער קשיא איז אוועקגעפאלן, איז לכאורה נישטא קיין סאך מקום זיך אויף זיי צו פארלאזן. און אט אזוי פסק'נט אויך דער משנה ברורה.
אלנפאלס, האט'ס מיר א גוטן אפעטיט.
